FENOMENI I FLIJIMIT

 FENOMENI I FLIJIMIT

Jeta njerëzore zhvillohet në mes të dy kufijve të saj, lindjes dhe vdekjes. Raporti në mes të këtyre dy kufijve është antinomik: derisa i pari shënon fillimin e jetës, i dyti tregon fundin e saj. E tërë historia njerëzore është një luftë, herë më e ashpër e herë pak më e dobët, në mes të forcave që e mbrojnë, e begatojnë dhe e fisnikojnë jetën njerëzore dhe atyre që e rrezikojnë atë deri në zhdukje...

            Njerëzimi në këtë luftë të vazhdueshme për ta mbrojtur dhe për ta bërë më të denjë jetën është detyruar ta flijojë pjesën e vet më të dashur, më të ndërgjegjshme dhe më heroike. Flijimi i bërë në emër të idealeve të larta, të cilat në esencë nënkuptojnë lirinë, nënën e të gjitha të mirave, pa të cilën jeta njerëzore e humb kuptimin  e  saj,  është  shndërruar, që  në  fillim,  në aktin më të  lartë  dhe  më  sublim  që   mund   të  bëjë  njeriu. Qëndrimi që mban një shoqëri ndaj këtij akti, është dëshmia më bindëse për vlerat morale të saj.

            Lashtësia e fenomenit të flijimit
         
          Fenomeni i flijimit është i lashtë sa vet bota njerëzore, i cili e ka përcjellë shoqërinë gjatë tërë historisë së saj, prandaj haset në kulturat e popujve të ndryshëm me tiparet e veçanta kombëtare e më shumë me tiparet universale, të cilat kanë evoluar gjatë zhvillimit të shoqërisë njerëzore. Evoluimi i karakterit të flijimit është një dëshmi domethënëse e nivelit të zhvillimit të kulturës së një kombi, që gjithsesi nënkupton edhe zhvillimin shoqëror të tij.
            Rrënjët e flijimit shtrihen thellë në botën e magjisë, religjionit, mitikës dhe historisë, prandaj në këtë kontekst simbolika e flijimit për Drurin e shenjtë apo Drurin e jetës, i cili haset te shumë popuj, mund t’i mbulojë me semantikën e vet shumicën e flijimeve të njeriut në vend dhe në kohë të ndryshme.
            I adhuruari Dru i shenjtë apo Dru i jetës është rritur në Kopshtin e Shenjtë (sipas antropologut skocez Xhejms Xhorxh Frejzer) në qendër të të cilit shtrihej Liqeni i Nemisë, ku ka jetuar nimfa Egeri, e zbritur nga bjeshkët shqiptare, të cilën e adhuronin gratë shtatzëna, për shkak se ashtu si Diana (Zana)  mund t’ua lehtësonte  lindjet, ndërsa uji i saj kishte forcën e rritjes së embrionit. Dhuratat e bëra Egerisë, të gjetura në atë vend, dëshmojnë se ajo mund të ketë qenë një formë tjetër e Dianës (Zanës), perëndeshës së madhe të natyrës, pronares së pyjeve dhe lumenjve të rrëmbyeshëm, e cila jetonte në skaj të Liqenit të Nemisë, në sipërfaqen e qetë të të cilit e kishte pasqyrën, në të cilën e shikonte fytyrën e saj të bukur dhe trupin e saj të gjatë si Lisi i shenjtë nën rrënjët e të cilit ishte burimi i ujit të pastër.
          Edhe nën rrënjët e Lisit të shenjtë të Dodonës ilire rrjedhte burimi tjetër i nimfës Egeri, të cilën fije të dukshme dhe të padukshme e lidhin me etnosin ilir dhe kulturën e tij shpirtërore. Edhe emri i saj mund të lidhet me emrin shqip ”Egëri”. Është besuar se një gëllënkë uji e pirë nga burimet e Egërisë jep forcë profetizuese, prandaj në këtë fakt duhet kërkuar burimin e mençurisë mbinatyrore me të cilën e ka pajisur burrin apo dashnorin e saj Numën, tek i cili mund të gjejmë pararendësin e Virbit apo sinonimit të tij grek Hipolitit të Bukur, i cili s’është asgjë tjetër pos pararendës mitik apo arketip i mbretërve të pyllit, detyra e të cilëve ka qenë ruajtja e Drurit të shenjtë, të cilën e kanë përfunduar me jetën e tyre sepse janë vrarë nga pasardhësi i tyre, të cilin gjithashtu e ka përcjellë i njëjti fat.
            Njeriu në periudhat e zhvillimit të ultë shoqëror nuk ka qenë në gjendje t’i kuptojë fenomenet e ndryshme natyrore, të cilat kanë ndikuar drejtpërdrejt në jetën e tij, duke e rrezikuar atë. Në fillim, përmes formave të ndryshme të magjisë,  njeriu  është  munduar  të  ndikojë  në  këto fenomene (thatësia e madhe,  reshjet e  pandërprera dhe  përmbytjet, tërmetet etj.), duke bërë edhe flijime me qëllim të zbutjes së shpirtrave të këqij. Megjithatë, njeriu duke arritur t’i njohë sadopak fenomenet rrezikuese të jetës filloi t’u kundërvihet, prandaj flijimet e bëra në këtë kundërvënie janë forma me e lartë dhe më fisnike e flijimit njerëzor.

            Flijimi i virgjëreshave
         
          Njëra prej formave më të lashta të flijimit është flijimi i vajzave të bukura dhe virgjine. Kjo formë e flijimit është prezente në kulturat e shumë popujve. Banorët e ishujve Maldiv në Oqeanin Hindian, saherë paraqitej shpirti i keq në det në formë barke të ndriçuar me shumë drita, e merrnin një virgjëreshë, e stolisnin dhe e shpinin në një faltore në breg, me dritare të kthyer nga deti. Aty e linin gjatë natës, ndërsa kur ktheheshin në mëngjes e gjenin të defloruar dhe të vdekur. Mbreti trojan Laomedonti e flijoi vajzën e tij Hesionën për t’i shpëtuar njerëzit nga përbindëshi i detit, i cili i hante ata dhe ua prishte të lashtat.
            Shembujt e mësipërm të flijimit na e kujtojnë një tip të tregimit popullor, variantet e të cilit i hasim në shumë vende të botës, nga Japonia në Lindje e deri te Skandinavia e Skotlanda në Përëndim dhe prej aty e deri te Jugu evropian  e Veriu afrikan. Detajet  mund  të  ndryshojnë  nga populli në popull, por esenca e tregimit  mbetet  e përafërt apo tërësisht e njëjtë.
            Paraqitet gjarpri shumëkrerësh, përbindëshi apo kuçedra, e cila do ta zhdukte tërë popullin, nëse nuk i bëhej fli ndonjë njeri, zakonisht ndonjë virgjëreshë. Shumë virgjëresha flijohen derisa i vie radha vajzës së mbretit apo princit, të cilën e dërgojnë në vendin e flijimit, por në çastin e fundit e shpëton një trim nga shtresa e varfër e popullsisë, të cilit si shpërblim i jepet për grua vajza e mbretit apo princit. Në këtë tregim e hasim edhe fenomenin e flijimit, po edhe të kundërvënies ndaj së keqes dhe fenomenin e shpërblimit të merituar.

            Flijimi për dashurinë

          Shkakun e një forme tjetër të flijimit njerëzor e gjejmë te dashuria si fenomen fundamendtal pa të cilin nuk mund të paramendohet jeta. Janë të shumtë shembujt e flijimit të të rinjve shumë të bukur, të cilët e kanë paguar me jetë dashurinë e shkurtë me ndonjë perëndeshë të pavdekshme. Më i njohuri dashnor mitik është padyshim Hipoliti i Bukur, i dashuruar nga Artemida, i vdekur në lule të rinisë dhe i vuajtur nga virgjëreshat për çdo vit.
            Këta dashnorë të pafat nuk kanë qenë vazhdimisht vetëm figura mitike, gjithashtu edhe legjendat, të cilat gjakun e tyre të derdhur e gjejnë në  ngjyrën  e kuqe të shumë luleve, nuk janë vetëm krijime popullore  me  simbole  të  imagjinuara  poetike, por në vete përmbajnë një filozofi të thellë për esencat e jetës njerëzore, të vështruara gjithmonë në raport me fenomenet natyrore. Kjo filozofi i ka të veshura rrobat e pikëllimit meqë prej saj ka buruar gjithmonë, praktika tragjike. Dashuritë e mëdha kanë hasur në pengesa të mëdha dhe përpjekja e dashnorëve për t’i tejkaluar ato, shpeshherë, është paguar me çmimin e jetës së njërit apo të të dy dashnorëve. Kjo praktikë tragjike nuk është e panjohur as në kohën tonë dhe ka qenë e është tematikë e preferuar për shumë poetë, prozatorë e dramaturg. Shembull domethënës i flijimit të dy dashnorëve në traditën shqiptare është kënga popullore ”Hasan Aga dhe çika patureshë”.

            Flijimi për shkak të demaskimit të tradhtisë

          Njëra prej formave më të larta të flijimit është ajo, kur bëhet në emër të demaskimit të tradhtisë ndaj atdheut dhe lirisë së tij. Shembulli më domethënës i kësaj forme të flijimit është ai i Laokoontit, djalit të Antenorës dhe Teanit, i cili e zgjoi zemërimin e Apolonit për shkak se dyshoi në ar-syeshmërinë e futjes së Kalit të Drunjtë në Trojë, duke shqiptuar fjalët proverbiale: ”Mos u besoni danajve kur bien dhurata”. Vërejtjen e Laokoontit, të mençur e trim, trojanët nuk e  përfillën, pra-ndaj këtë mospërfillje e paguan shtrenjtë: Troja u pushtua dhe u shkatërrua gjer në themel, sikur të mos kishte ekzistuar kurrë, ndërsa Laokoonti u ndëshkua nga  Apolloni  (kuptohet,  gjithnjë  sipas  versionit të pushtuesve grekë, i cili mund të jetë një formë e kamufluar e krimit të bërë mbi të nga njerëzit që kanë marrë pjesë në tradhtinë e madhe ndaj Trojës), i cili i dërgoi dy gjarpërinj të mëdhenj deti, të cilët ia lidhën dy djemtë e tij binjakë (Antifantin dhe Timbajin) dhe kur erdhi për t’iu ndihmuar e mbytën edhe atë. Në këtë kontekst duhet vënë në spikamë faktin se nuk është rastësi, që Dante Aligeri, brezin e tretë të rrethit të nëntë të Ferrit e  quan me emrin e nënës së Laokoontit Antenora dhe në të i vendos tradhtarët e atdheut.

            Flijimi në emër të triumfit mbi vdekjen

           Një formë tjetër e flijimit të bërë në emër të fitores mbi vdekjen është flijimi i parashikuesit dhe mjekut të njohur mitik Asklepit apo në trajtën latine Eskulapit, i cili u bë i famshëm në saje të forcës së tij për t’i ngjallur të vdekurit. Hadi, Zoti i botës së të vdekurve, i zemëruar për shkak të ngjalljes së Likurgut, Tindarit, Kapanejit, Glaukut dhe Hipoklitit nga Eskulapi, u ankua te Zeusi se po ia merrte të vdekurit nga bota e tij e nëntokës, duke i thyer rregullat e vendosura nga perënditë, prandaj ky i fundit e vrau me rrufe. Simbolika e këtij flijimi me semantikën e saj mbulon  tërë   filozofinë  tragjike  të   njeriut   për  ta mbrojtur ekzistencën e vet, qoftë edhe duke kundërshtuar ”zotërat” cilëtdo qofshin ata.

            Prometeu dhe flijimi prometeik

          Prometeu, i shndërruar në simbol të flijimit njerëzor për ngritjen e kualitetit të jetës, ishte miku i madh i njerëzve dhe më i mençuri në mesin e titanëve, prandaj ua mësonte njerëzve arkitekturën, astronominë, matematikën, lundrimin, mjekësinë. Prometeu i kishte mbledhur të gjithë shpirtrat e ligj, të gjitha të ligat, të cilat e rëndojnë jetën dhe i kishte futur në një arkë dhe e kishte porositur vë-llanë e tij Epimeteun ta ruante për të mos e hapur di-kush. Nga ky informacion elementar për të, shohim se Prometeu ishte paraardhësi mitik i shumë profesorëve të mëvonshëm, të cilët përgatitën gjenerata të tëra intelektualësh, duke mos pranuar asnjë tabu të vendosur nga zotërat e qiellit apo të tokës.
            Për t’iu hakmarrë Prometeut, Zeusi ua mori zjarrin njerëzve, por Prometeu me ndihmën e perëndeshës Atena (Ethëna sipas një rilindësi tonë) arriti të shkojë në Olimp. Aty fshehurazi e ndezi pishtarin në qerren diellore të Heleut dhe përsëri ua solli zjarrin njerëzve në tokë. Për këtë vepër Zeusi zemërak e hakmarrës e lidhi me hekura për një  shkëmb në  Kaukaz.  Gjatë  ditës  një  shqiponjë grabitqare  ia  hante  mëlçinë, e cila rritej gjatë natës, të nesërmen përsëri ia hante dhe kështu me radhë deri në pambarim. Dhembjes dhe mundimit nuk i gjendej fundi. Hakmarrja e Zeusit nuk përfundon me kaq, ai e krijoi  Pandorën,  gruan e bukur, por shumë mendjelehtë, me të cilën e detyroi të martohej Epimeteun. Pandora mendjelehtë e hapi arkën dhe nga ajo dolën shpirtat e ligj, të gjitha të ligat, pre e të cilave së pari u bë vet ajo me të shoqin.
            Nga flijimi i Prometeut u krijua nocioni pro-meteizëm, i cili më vonë shërbeu si mbulesë semantike për të gjitha flijimet njerëzore të bëra në emër të korrigjimit dhe fisnikimit të jetës dhe pushtimit të vazhdueshëm të hapësirave të pakufishme të lirisë. Figura e Prometeut u shndërrua në simbol të intelektualit veprues, pavarësisht nga rreziku.

            Flijimi i intelektualit për shkak të ideve dhe mbrojtjes së tyre

            Intelektualët, në shumicën e shoqërive, formalisht janë çmuar dhe respektuar, prandaj shpesh-herë kanë qenë të priviligjuar, por në të shumtën e rasteve, privilegjet kanë vlejtur për intelektualët e instrumentalizuar nga politika apo nga pushtetarët. Intelektualët e instrumentalizuar, zakonisht, kanë qe-në mediokër. Por, intelektualët  e mirëfilltë, ata që kanë  bërë  epokat  e  kanë  rrënuar  statuskuotë  e ruajtura me fanatizëm nga mediokritetet, në njëfarë forme  ata  kanë  qenë  heretikë  apo  së  paku i  kanë shpallur të tillë. Duke qenë vetëdije kritike e kohës së vet, intelektuali është vizionar, ndërsa vizionariteti është armik i rehatllëkut, që e krijon e njohura, sepse ai sugjeron shtigje të reja dhe të panjohura në botën e ideve dhe mendimit njerëzor.
            Shembull emblematik i flijimit të intelektualit është dënimi i Sokratit me vdekje, duke ia dhënë gotën e helmit. Akuza kundër tij ishte banale, siç ka-në qenë, pothuajse gjithmonë, akuzat e mediokërve ndaj mendjeve të ndritura, të cilat, me rrezet e mendimit gjenial, i kanë ndriçuar epokat e tyre e sido-mos ato që kanë ardhur pas ndëshkimit të tyre apo flijimit të tyre të ndërgjegjshëm. ”Sokrati është fajtor - fillonte akuza – se humbet kohën e tij duke vrojtuar misteret e tokës dhe të qiellit, e bën të zezën të bardhë dhe të bardhën të zezë dhe ua mëson të tjerëve këto, gjëra” duke vazhduar më tutje-”Sokrati është fajtor sepse korrupton të rinjtë, nuk beson në perënditë e Atdheut, po në hyjni të reja.”
            Në ”Apologji…” Sokrati dëshmon se akuza e Anitit (tregtar i pasur), Meletit (poet mediokër) dhe Likonit (demagog shumë dinak) dhe e të tjerëve është vetëm një pretekst, siç kanë qenë, pothuajse gjithmonë, akuzat kundër intelektualëve, vizionariteti  i të  cilëve  e  ka  lëkundur  gjithmonë amullinë shoqërore, e cila ka prodhuar siguri për mëkatarët e të gjitha llojeve dhe qyqarët, që i frikësohen çdo ndryshimi në jetën njerëzore, çdo risie, qoftë ajo edhe për të mirën e tyre.
            Vizionariteti i Sokratit u konsiderua herezi, prandaj me kohë kundër tij u zgjua urrejtja e shumë njerëzve, të cilët patën zili ndaj filozofit, prandaj u kujdesen me kohë ta ndërtonin malin e thashethemave  dhe shpifjeve.  Sokrati  është i  vetëdijshëm se as nuk është i pari e as i fundit nga njerëzit e ndershëm, të guximshëm dhe të ditur, që akuzohen nga smirëzinjtë, të cilët nuk mund t’i durojnë të diturit, ata që ua tregojnë publikisht të vërtetën se nuk janë e as nuk mund të jenë pronarët e diturisë e të virtytit dhe as qendra e botës, por qenie gjysmake, helmuese të jetës njerëzore dhe armiq të përbetuar të zhvillimit të shoqërisë.
            Flijimi i Sokratit është tërësisht i vetë-dijshëm. Këtë e dëshmon qëndrimi dinjitoz i tij gjatë gjykimit. Atij nuk i duhet mëshira e gjykuesve të tij, prandaj shprehet kundër saj dhe traditës së shëmtuar të kërkimit të mëshirës në gjykatore, qoftë edhe duke i sjellur fëmijët e mitur aty, sepse gjykatësi, sipas tij, nuk shpërndanë ndere, por përcakton atë që është e drejtë, pra, ai, është betuar jo për të ndihmuar këdo sipas dëshirës, po për të gjykuar drejtë, sipas ligjit. Sa më i patundur, që tregohet, gjatë gjykimit, në qëndrimin e tij sfidues ndaj padrejtësisë  dhe  më-shirës që mund të ketë ajo, aq më i madhërishëm bë-het akti i flijimit në emër të emancipimit të shoqërisë njerëzore, në themelet e të cilit janë murosur të vër-tetat e shumë Prometeve, Laokoontëve, Eskulapëve dhe Sokratëve.
            Fundi i Apologjisë së Sokratit është një tërheqje e vërejtjes atyre që e dënuan me vdekje se janë damkosur nga e vërteta me turp e padrejtësi të për-jetëshme, apo një mallkim, që ka zgjuar nga gjumi ndërgjegjen  njerëzore  dhe ua ka kundërvënë ato padrejtësisë, gënjeshtrës, smirës, po edhe mëshirës së kërkuar nga ato. Ky mallkim, që tingëllon si kambanë madhështore në veshët e ndërgjegjës së qytetërimit evropian, është i thjeshtë dhe aktual në çdo kohë: ”Mirë pra, o qytetarë, unë po ju them se mbi ju që më vratë, pas vdekjes sime, ka për të rënë një ndëshkim i tmerrshëm, ju betohem, shumë më i tmerrshëm se ai që më përcaktuat mua. Ju pandehni se duke bërë atë që bëtë do të shpëtoni nga dhënia llogari për jetën tuaj, por do të ndodh pikërisht e kundërta (…)”
            Në këtë mallkim të Sokratit haset edhe kategoria e ndëshkimit të së keqes, pra dhënia llogari para drejtësisë për paudhësitë e bëra. Kjo arritje e drejtësisë mund të jetë shpeshherë e vonuar, por është e pashmangëshme. Edhe pasi e dënuan dhe gjendej në burg, duke pritur fundin e jetës së tij nga gota e helmit, Sokratit ia krijuan mundësinë e arratisjes disa miq të tij në krye me dishepullin e tij të devotshëm Kritonin, por ai nuk pranoi të arratisej edhepse korrigjohej një padrejtësi e bërë ndaj tij. Dënimi i Sokratit apo flijimi i tij është një tragjedi, e cila nuk e njeh rastësinë.Heroi tragjik shkon drejt vdekjes apo zhdukjes fizike, për ta bërë të pavdekshme botën e ideve, këtë botë hyjnore për të cilën ia vlen të flijohet mirëqenia materiale e nëse kërkohet edhe jeta. Bota e ideve është nëna shtatzënë, që lind foshnjën e saj të quajtur LIRI.

        FLIJIMI NË KULTURËN SHQIPTARE


             Në kulturën shqiptare, qoftë ajo mitiko-legjendare apo historike e hasim një shumësi mënyrash të flijimit. Simbolika e flijimit për Drurin e jetës mund të mbulojë me semantikën e vet shumicën e flijime-ve në kulturën shqiptare. Gjatë shekujve të kulturës njerëzore në përgjithësi dhe asaj shqiptare në veçanti janë krijuar modele të ndryshme të flijimit dhe të heronjve të fli-juar. Brenda modeleve pastaj janë krijuar tipa e nën-tipa të ndryshëm. Në varësi nga shkaqet, motivimi, forma, qëllimi, lëmi etj. mund të krijohen tipologji të ndryshme të aktit të flijimit. Modeli më i lashtë i flijimit në kulturën shqiptare është ai magjik-mitik dhe pasuesi i tij folklorik. Historia shqiptare gjatë shekujve krijoi modelin e saj të flijimit. Modeli historik i flijimit u krijua si domosdo  historiko - ekzistenciale në varshmëri nga faktorë historikë, po edhe nga tradita kulturore mitiko-folklorike. Modeli mitik-folklorik dhe ai historik morën e dhanë te njëri tjetri në mënyrë të ndërsjellë, kush më shumë e kush më pak. Me krijimin e letërsisë artistike shqiptare u krijua edhe modeli letrar i flijimit, i cili është ndërtuar mbi dy modelet e para, por që nuk mbetet një sintezë e thjeshtë e tyre.

            Modeli magjik-mitik dhe folklorik i flijimit

          Këtë model të flijimit, siç e kemi theksuar edhe në fillim e trajton antropologu anglez Xhejms Xhorxh Frejzer në librin e tij ”Dega e artë”. Edhe pse ky antropolog i shquar nuk e  ka njohur gjuhën shqipe dhe kulturën tonë, sjell dëshmi, të cilat na bëjnë të besojmë se flijimi për Drurin e Jetës në Kopshtin e Shenjtë të Nemisë i ka rrënjët në kulturën e lashtë ilire, ndërsa nimfa Egeri, që jetonte në Liqenin e këtij Kopshti dhe në burimin që rridhte nën rrënjët e Lisit të Shenjtë të Dodonës, nuk ishte asgjë tjetër pos pararendësja magjike e figurës mitike shqiptare, Zanës.
            Folklori shqiptar është i pasur me shembujt e flijimit të njerëzve për t’i zbutur shpirtrat e këqij apo qeniet e ndryshme mitike si kuçedra, katallanë, diva etj. Për ta lëshuar burimin e ujit, kuçedra kërkon nga një njeri në ditë për ta ngrënë e në variante tjera pos njeriut i shtohet edhe ndonjë byrek apo  ndonjë gjellë tjetër. Në të gjitha rastet,  pas flijimesh të tilla del në skenë heroi që do t’i kundërvihet kuçedrës dhe do t’i shpëtojë njerëzit nga flijimet e shumta.
            Derisa në shumicën e përrallave shqiptare flijimi dhe kundërvënia zënë të njëjtën hapësirë, në këngën legjendare ”Gjergj Elez Alia” mbizotëron kundërvënia, si forma më e lartë e flijimit në emër të mbrojtjes së nderit të familjes si themel mbi të cilin është ndërtuar jeta e etnosit shqiptar. Kodi moral i shqiptarëve ishte shumë rigoroz, ai sugjeronte më parë vdekjen se jetën e shfytyruar moralisht. Në këtë kontekst spikasin shembujt e shumtë të flijimit të gruas shqiptare, duke u hedhur në humnerë vetëm për të mos rënë gjallë në duart e armikut, qoftë ai mitik apo historik.
            Motivi i flijimit të gruas së re e të bukur në themelet e Kalasë së Shkodrës apo në themelet e Urës së Fshajt afër Gjakovës, është dëshmi e një akti të lartë të flijimit, mbi të cilin zë fill qytetërimi shqiptar. Filozofia e qytetërimit shqiptar është e pikëllueshme sepse është krijuar mbi një përvojë jetësore tragjike, e cila s’ka se si të mos e ketë përmasën e vet heroike, thënë troç, përvoja jetësore shqiptare është një bukuri që vret. Këngët popullore shqiptare, qofshin legjendare apo historike, shpeshherë janë krijuar mbi motivin e flijimit.

            Modeli historik i flijimit

            Historia shqiptare, duke qenë histori e një populli të rrezikuar shekuj më radhë është e mbushur me shembuj të shumtë flijimi. Heronjtë e flijuar shqiptarë janë çuditërisht të ngjashëm me para-ardhësit e tyre mitikë dhe antikë. Po të bënim një tipologji të thjeshtë të heronjve shqiptarë do të dallonim dy grupe të mëdha heronjsh, të cilët ndryshojnë vetëm për nga mënyra dhe mjetet me të cilat i kundërvihen së keqes, së shëmtuarës, së ultës, shpërnderueses, ndërsa janë të gjithë të njëjtë në vetëdijen e plotë gjatë aktit të flijimit.
            Në grupin e parë hyjnë heronjtë luftëtarë të guximshëm, të cilët pararendësit e tyre mund t’i gjejnë te heronjtë homerikë apo te vet Prometeu. Shembuj të këtij tipi heronjsh ka shumë në historinë shqiptare dhe është e pamundur të përmenden të gjithë, por ndër më emblematikët janë: Oso Kuka, i flijuar në kullë të barotit në Vraninë, Mic Sokoli, i flijuar në grykë të topit në Slivovë. Nëse këta dy heronj i krahasojmë me dy yje madhështorë në qiellin e flijimit shqiptar, atëherë Adem Jasharin mund ta krahasojmë me diellin e madh, i cili e ndriçoi ndër-gjegjen e përgjumur shqiptare dhe e vrau njëherë e përgjithmonë politikën e zhurmës së madhe patriotike e të veprimit liliputan, politikën e qyqarllëkut dhe të lëmoshës. Flijimi i tij, i vllaut të tij Hamzës, i babait Shaban dhe i pesëdhjetë e ca Jasharajve të tjerë, është një  shembull  madhështor i flijimit, para të cilit dimensioni i madhështisë së flijimit mitik na duket më i vogël, figurën e Jasharajve nuk e zë asnjë mit. Atë e zë vetëm historia më e re e Kosovës. Në këtë kontekst të flijimit kosovar, në epopenë e fundit, nuk mund të harrohen emrat e shumë heronjve të shkruar në radhorin e përjetësisë shqiptare, i cili mund të fillojë me emrin e secilit prej tyre, mund të fillojë me emrin e Fehmi e Xhevë Lladrovcit, të Ismet Jasharit, komandant Kumanovës e të përfundojë me emrat e Luan e Shkëlzen Haradinajt, Shaban Golës, Elton Zherkës, Përmet Vulës, Yll Morinës, Ilir Sobës e shumë e shumë heronjëve, të cilët e derdhën gjakun për lirinë e atdheut, dhe, ky gjak i tyre, deshën e s’deshën shpirtrat e ferrit në politikën shqiptare, është shndërruar në peshore të pagabueshme, ku maten vlerat e përjetëshme dhe sfidohen jovlerat.
            Në grupin e dytë të heronjve hyjnë pas-ardhësit e intelektualit, parashikuesit dhe mjekut mitik Eskulapit apo të Sokratit në aktin e flijimit, pra, në grupin e dytë hyjnë intelektualët e shumtë shqiptarë, të cilët u flijuan për shkak të ideve apo aplikimit të tyre në jetë, duke u dënuar me burgime të gjata, duke u mbytur në tortura, apo duke qenë pre e atentateve. Në luftën Çlirimtare të Kosovës në vitet 1998 dhe 1999 nevoja për mjekët  shqiptarë ishte e madhe, disa prej tyre nuk qenë në gjendje të flijonin qoftë edhe një qime floku dhe ashtu, si gjithmonë në këto  raste, mbetën  të  tërhiqen zvarrë në botën e anoni-matit, por pjesa e ndërgjegjshme e mjekëve shqiptarë u vu në shërbim të popullit të përndjekur e të torturuar, po edhe të luftëtarëve të plagosur. Flijimi i mjekëve Lec Ukaj, Hafir Shala, Shpëtim Robaj Izet Hima po edhe Flora Brovina na e kujtojnë flijimin e Eskulapit mitik. Ngjashmëria është e plotë: Flijimi për ta shpëtuar jetën nga kthetrat e vdekjes. Këta emra mjekësh janë pasardhës të denjë të Eskulapit mitik dhe çekan që rrah fort mbi ndërgjegjen e fjetur të një pjese të mjekëve shqiptarë.
            Te shqiptarët figura sokratike është parë herë te njëri e herë te tjetri intelektual njëzet e katër shekuj më vonë në gjykime të montuara. këta intelektualë shqiptarë akuzoheshin nga Anitët, Meletët dhe Likonët shqiptarë, pra nga hajdutët në ekonomi, nga mediokritët në kulturë e letërsi dhe nga demagogët dinakë në politikë. Ishte shumë irelevante se kush ishin gjyqtarët që gjykonin ”në emër të popullit”, serbë apo shqiptarë, sepse një gjë ishte e qartë: ata ishin antishqiptarë dhe antiintelektualë. Pjesa e tyre shqipfolëse edhe sot mund të na sorollatet në jetën tonë publike e politike me maskën e tejdukshme të antikomunizmit e të patriotizmit, po pse jo edhe të kosmopolitizimit si mundësi e re për ta vendosur prapanicën e tyre në ndonjë karrige. Tri gjykimet e Adem Demaçit s’kanë se si të mos na e kujtojnë gjykimin e Sokratit, ndërsa 28 vjetët e jetës së kaluar në burgjet sllavo-komuniste na  e  kujtojnë  gotën e helmit, por më tepër  Prometeun të mbërthyer me hekura dhe vuajtjet e tij të pambarim.
            Njëzet e katër shekuj apo 2393 vjet më vonë, në Prishtinë u gjykua përsëri Sokrati, kushedi për të satën herë. këtë radhë Sokrati ishte shqiptarë nga Dardhari i Madh i Dukagjinit dhe quhej Ukshin Hoti. Akuza banale, ngjashmëria e tërësishme, fund e krye. Ndryshimi edhe kur duket se është i madh, nuk është i tillë. Vërtet gjykatësit e Sokratit antik ishin të të njëjtit popull, pra ishin grekë, ndërsa në rastin e gjykimit të Sokratit shqiptar gjykatësit ishin serbë edhe akuzuesit formalë ishin serbë. I vështruar nga ky aspekt gjykimi dhe dënimi na duket më tepër prometeik, por, kur nuk harrohet fakti se përpara akuzuesve formalë fshiheshin politikanë smirëzinjë e të zhveshur nga çdo lloj përgjegjësie dhe mediokritete kulturore e shkencore nga rradhët e shqipfolësve, të cilët nuk mund t’i durojnë njerëzit me potencë të madhe morale dhe intelektuale çfarë ishte Mr. Ukshin Hoti, problemi është më tepër Sokratik. Apologjia e Sokratit antik dhe Apologjia e Sokratit shqiptar të njohur me emrin Ukshin Hoti janë identitike. Anitët, Meletët dhe Likonët pas 24 shekujsh nuk ishin vetëm serbë, por edhe shqipfolës dhe mjerë shqipja, që e flasin edhe njerëzit e tillë!
            Sokrati antik ua përkujton akuzuesve po edhe ndëshkuesve të tij turpin dhe dënimin që i pret në të ardhmen, të njëjtën gjë e bëri edhe Sokrati shqiptar  në  Apologjinë  e  tij.  Si  në  Rastin  e parë, ashtu edhe në të dytin, profecia doli shumë e saktë. Ngjashmëri tragjike me një bukuri të llahtarëshme brenda. Gjaku i derdhur nga mijëra luftëtarë trima, Gota sokratike e helmit e pirë nga shumë intelektualë shqip-tarë, vuajtjet e Laokoontëve shqiptarë të shkaktuara nga gjarpërinjtë e dalë nga deti i tradhtisë, Eskulapët shqiptarë të vrarë nga rrufetë e Zeusit serb, vuajtjet e Prometeve shqiptarë, akuzojnë politikanët e Kosovës, të cilët jo vetëm që s’u turpëruan nga qyqarllëku i tyre, por morën guximin të akuzonin dhe të kërkonin nga Zeusi të gjuante me rrufetë e tij kriminale.
            Të gjitha këto flijime mund ta akuzojnë edhe klasën e re politike, nëse me dashje apo pa të fillon të shkelë idealet në emër të cilave u bënë të gjitha flijimet. Një popull, i cili nuk e çmon sa duhet flijimin si aktin më të lartë dhe më fisnik në jetën njerëzore apo lejon, që pjesëtarët e papërgjegjshëm të tij nën maskën e moderimit të tallen me të, duhet të brengoset seriozisht për të ardhmen e tij, e cila do të jetë e errët nëse nuk përpiqet të korrigjojë vetëdijen kolektive të tij, apo kodin e tij moral, qoftë i shkruar apo i pashkruar.

            Modeli letrar i flijimit

         Këtë model të flijimit nuk e  krijojnë vetëm heronjtë letrar të flijuar për ideale të larta, po edhe krijuesit e këtyre heronjve, pra vet shkrimtarët. Historia   e  letërsisë  shqiptare ka një radhor të gjatë me emra shkrimtarësh, të cilët përjetuan fat të ngjashëm apo të njëjtë me personazhet letrare të flijuara: Pjetër Budi, i mbytur në lumin Drini i Bardhë, Naum Veçilharxhi e Petro Nini Luarasi të helmuar nga shovinistët grekë, ndërsa Papa Kristo Negovani i vrarë nga ta, Shtjefen Gjeçovi i vrarë nga shovinistët serbë, Bernardin Palaj e Etëhem Haxhiademi (nuk janë këta të vetmit) të mbytur me torturë në burgjet e diktaturës komuniste në Shqipëri, Fazli Graiçevci i mbytur me torturë në Burgun e Prishtinës nga udbashët jugosllavë, ndërsa Rexhep Elmazi, Jusuf Gërvalla e Enver Hadri të vrarë me atentat, Ymer Elshani i vrarë gjatë luftës së fundit në Kosovë me po-thuajse tërë familjen e tij. Ky radhor mund të përfundojë me poetët ushtarë të UÇK-së, të cilët u vra-në duke luftuar në vijën e parë të frontit.
            Letërsia shqipe pi në të gjitha gurrat e flijimit shqiptar. Ithtarët e letërsisë ”oborrtare”, sidomos ata të letërsisë oportuniste, në emër të kërkesave ideo-logjike, apo kinse të funksionit dhe vlerës estetike, herë në mënyrë të kamufluar, herë haptazi, e kanë injoruar aktin e flijimit në procesin e tyre krijues. Ata i kanë injoruar edhe veprat e shkrimtarëve të tjerë, që kanë trajtuar aktin e flijimit e edhe vetë ata shkrimtarë, të cilët shpeshherë kanë pasur fat të ngjashëm apo identik me personazhet e tyre. Në këtë kontekst mund ta thërrasim në ndihmë një  mendim  të estetit të njohur çek, strukturalistit të shkollës së Pragës, Jan Mukarzhovski, i cili rrënon arsyetimet e oportunistëve:
            ”Autonomia e veprës artistike, mbizotërimi i vlerës dhe funksionit estetik  në veprën letrare paraqitet jo si mjet për mbytjen e kontaktit të veprës letrare me realitetin natyror e social, por, përkundrazi, si ringjallje e tij”. Besoj se është e panevojshme ta bindim dikë se në realitetin social të këtij mendimi hyn edhe fenomeni i flijimit. Një çështje e rëndësishme, që duhet aktualizuar në këtë kontekst, është vendi apo hapësira, që zë akti i flijimit në letërsinë shqiptare.
            Letërsia e Rilindjes kombëtare aktin e flijimit për çlirimin e atdheut e ngriti në kult dhe ia dha vendin kryesor në mesin e kulteve të saj. Karakteri prometeik i letërsisë shqiptare rrënjët i ka në këtë kult. Pjesa dërmuese e heronjve të letërsisë shqiptare janë të mëdhenj në aktin e flijimit, i cili është përfundimi heroiko-tragjik i një jete gjithashtu heroike. Letërsia shqiptare e krijuar mbi këtë heroikë dhe tragjikë në të njëjtën kohë u shndërrua në një ”bibël” të shqiptarëve, që vuri në lëvizje energjitë e tyre në rrugën e kërkimit dhe ndërtimit të lirisë.
            Në veprën e parë të romantizmit shqiptar ”Këngët e Milosaos”, personazhi kryesor i saj Milosao, pasi përjetoi fatkeqësinë e vdekjes së djalit dhe  gruas  së  tij  Rinës,  gjen  forcë për të shkuar në luftë për ta mbrojtur atdheun. I plagosur për vdekje, i lë lamtumirën jetës duke përshëndetur shokët dhe Shkodrën. E tërë  poema  ”Kënga e  sprasme  e Balës” e Gavril Darës së Ri, njëra ndër veprat më të shquara të romantizmit shqiptar, është ndërtuar mbi themelet e aktit të flijimit. Rexhep Qosja për këtë vepër ndër të tjera shkruan:
            ”Pothuaj të gjithë përbërësit e strukturës së saj, sikundër janë tregimtari, personazhet, situatat, hapësira, koha, pamjet, dialogët, bartin kuptimin kombëtar të mbështetur në kujtesën historike”, e cila ”realizohet përbrenda, në strukturën e saj, sepse është brendi e saj estetike”
            (His. e let. II, f.354-5)
            Sintagma terminologjike ”kujtesë historike” nënkupton rishpalosjen e aktit më sublim shqiptar në ”Motin e Madh”, aktit të flijimit të shqiptarëve në mbrojtjen e lirisë së tyre. Flijimi në Betejën e Beratit është kolektiv:
            ”gjak në erë, gjak në re,
              gjak në ujë, gjak në dhe,
              gur më mur një copë mish
              kokë e krah trimash kish!”
            Përfaqësues tipikë të këtij flijimi të madh shqiptar janë dy personazhet kryesore të kësaj poeme Nikë Peta e Pal Golemi. Poeti Gavril Dara i Ri për ta shquar edhe më shumë heroizmin e personazheve të tij. Nikë Petës e Pal Golemit, e krijon Moisi Golemin, ndërsa më vonë Ballabanin.
            Nikë Peta së bashku me dashurinë e madhe për Marën flijohet në fushtë të betejës, duke ndërruar dasmën dhe lumturinë e saj me një lumturi më të lartë ”në ditën flamurtare” të Arbërit.Flijimi i Marës është në shërbim të rritjes së përmasave të flijimit të Nikës dhe të vrasjes së çdo indiference njerëzore, jo në kuptimin e zgjimit të ndjenjës së dhembjes, e cila është e huaj për këtë atmosferë flijimore. Skena e flijimit të Pal Golemit i ka të gjitha përmasat dhe simbolikën e admirueshme. që ka çuar pesh zemrat e shumë shqiptarëve të ndeshur ballë për ballë me robërinë. Skena e flijimit të Pal Golemit për nga monumentariteti t’i kujton skenat më emblematike të Homerit…
            ”Pranë kalit një ushtar
              me dhjetë ushta në gji
              ishte shtrirë si ka i therur.
             Shtrëngonte me dhëmbë flamurin,
             mbante kordhën në grusht.
             Me fytyrë nga qielli kthyer
             edhe vdekjen e përbuzte.
            Megjithatë, kjo skenë flijimi e ka të huaj çdo ndjenjë të dhembjes, sepse parimi estetik i poetit nuk është që heroi gjatë flijimit të shprehë  dhembje dhe vuajtje, por, përkundrazi, të shprehë lumturinë e heroit që po e mbyll jetën në mënyrë madhështore. Pra, parimi estetik i poetit tonë është i njëjtë me atë të skulptorit antik, i cili Laokoonin e paraqet  të  bukur  gjatë aktit të flijimit, prandaj po  të  përcaktohej për shprehjen e dhembjes dhe vuajtjes së Laokoonit, goja e tij e hapur dhe buzët e tij të zgjatura do të ishin të shëmtuara. Derisa Lesingu e vë në spikamë këtë parim të zbatuar në skulpturën antike për Laokoonin ka parasysh parimin e kundërt të zbatuar në letërsi, ku heronjtë e flijuar shprehin vuajtjet, dhembjen përmes britmave. Në këtë kontekst edhe duhet parë karakteri i veçantë i modelit letrar kombëtar të flijimit.
            Derisa De Rada dhe Dara i Ri me rrëfim të drejëpërdrejtë paraqesin skenat e flijimit, Asdreni në poezinë e tij ”Burri i Dheut” në mënyrë të tërthortë rrëfen për aktin e flijimit të një luftëtari. Portretizimi i luftëtarit në fillim bëhet përmes pyetjeve dhe rrëfimit të nënës së tij e më pastaj bëhet nga rrëfimi i shokëve të tij të luftës. Konceptimi i heroit të flijuar nga Asdreni është i veçantë. Ai, pos bukurisë psikofizike, tipareve të larta morale, guximit e heroizmit, që përfundon me aktin e flijimit në mbrojtje të atdheut dhe çlirimit të tij (Vlorë 1920), ka edhe një përmasë që e bën më të shtrenjtë aktin e flijimit: heroi është djalë i vetëm i nënës i rritur jetim, sepse edhe babai ka pasur të njejtin fat para tij. Nëse simbolikisht mendojmë se çdo akt flijimi e krijon një mitemë flijimi, atëherë mund të themi se në këtë poezi Asdreni krijon ritualemën e flijimit.
            Përmasat e madhërishme të aktit të flijimit rrënjët i kanë  në  idealet e shoqërisë shqiptare për ta ruajtur hapësirën e vet gjeografike dhe për ta ndërtuar jetën e lirë në atë hapësirë. Tipin mitik-folklorik të flijimit të gruas në themelet e kalasë apo të urës e kanë trajtuar në veprat e veta shumë shkrimtarë shqiptarë, por ne do të mjaftohemi me dy prej tyre: Rexhep Qosja me dramën “Beselam, pse më flijojnë?” dhe Ismail Kadare me romanin ”Ura me tri harqe”.  Në të dy këto vepra akti i flijimit të nuses dhe nënës së re në themelet e urës trajtohet nga pozita e demitizimit.
            Tipi mitik-folklorik i flijimit të femrës shqip-tare, duke u hedhur në greminë për të mos rënë në duart e pushtuesit, është shfrytëzuar nga shumë shkrimtartë shqiptarë, disa prej të cilëve në veprat e tyre e kanë ruajtur atmosferën mitike të flijimit, ndërsa të tjerët e kanë vendosur brenda kohës historike. Ismail Kadare në qendër të poemës së tij ”Princesha Argjiro” e ka vendosur princeshën e Gjirokastrës, kuptohet sipas mitit apo legjendës, e cila flijohet duke rënë në greminë.  Kjo poemë me kohë është shndërruar në lektyrë të dashur për shkollarët tanë.
            Poeti tepelenas Maliq Lila në poezinë e tij ”Thëllëzat e bardha” me invencion e trajton këtë fenomen të flijimit. Këtë vlerësim të rastit po e argumentojmë me dy vargje…
          ”Ato janë të egra: rrojnë me vetëtima:      
           Gremisen në hone dhe s`bëhen robina!”
Romanin historik ”Skënderbeu”,  pa  dyshim njërin ndër  romanet  më të  mira historike në  letërsinë shqipe,  shkrimtari  Sabri  Godo e përfundon  me një epilog. Në këtë epilog me një rrjedhë të shpejtuar të rrëfimit, tregon qëndresën dhjetëvjeçare të Krujës pas vdekjes së Skënderbeut dhe rënien e saj në duart e pushtuesve turq. Ndër ngjarjet më tronditëse, që i parapriu rënies së kështjellës së Krujës, në duart e turqve, pas 35 vjetëve të qëndresës heroike, qe vetëflijimi i nëntëdhjetë vajzave dhe nuseve, duke u hedhur në humnerë, për të mos rënë në duart e turqve. Është shumë domethënëse simbolika e faktit se flijimi bëhet në mëngjes…
            ”Kur lindi dielli, ndalën mbi një humnerë pesëqind metra lartë. (…) Ishin nëntëdhjetë vajza e nuse dhe nisën të hidheshin në humnerë dorë më dorë”. Edhe personazhi i Tringës në ”Lahutën e Malcis” flijohet për të mos e lënë vëllanë Curr Ulën me plagë të marra në luftë dhe për të mos rënë në duart e pushtuesve malazez, jo duke rënë në greminë, por duke luftuar me pushkë në dorë. Personazhi i Tringës është i përmasave homerike. Shembujt emblematikë të modelit historik të flijimit Oso Kuka e Mic Sokoli kanë frymëzuar shumë poetë e shkrimtarë, por veprat më të njohura ku-shtuar këtyre heronjve janë ”Lahuta e Malcisë” (Kënga e dytë, e tretë, e katërt dhe e pestë) dhe romanet e shkrimtarit Sulejman Krasniqi ”Oso Kuka” dhe ”Mic Sokoli”.
            Në koncepcionin epik të shkrimtarit akti i flijimit të Oso Kukës në Kullën e Barotit në fund të romanit është i madhërishëm dhe reflekton mesazhin e madh të lirisë… ”U ul në sheshin midis kokave. Pasi ia preku ballin secilit prej luftëtarëve të rënë, ndezi eshkën. U vuri zjarrin fitilave. Ndërsa flaka gjarpëruese për-shkonte fitilat për në bodrum, Oso Kuka shtriu krahët. Mbuloi kokat e të rënëve.  Tha: ” S’kam ç’të bëj tjetër, Shkodra ime! Për ty po djeg veten time! Edhe njëqind jetë po ti kisha për Shqipërinë flakë do t’i digjsha!”
            Një tip tjetër i modelit letrar të flijimit është ai që na detyron ta aktualizojmë sintagmën terminologjike ”legalitet kozmik”, e cila nënkupton shtri-min e çështjes së padrejtësisë mbi të cilën mbështetet fatumi jetësor i heronjve që flijohen dhe popullit të tyre. Ky aktualizim domosdo na shpie te pa-rimi mbi të cilin është ndërtuar poetika e romanit ”Ra Berati” i shkrimtarit Bilall Xhaferri. Është ky një roman për flijimin e shqiptarëve në kohën e Skënderbeut, konkretisht në tragjedinë e Beratit, e cila nënkupton shumë ushtarë shqiptarë të flijuar në mbrojtje të atdheut dhe lirisë së tij, apo në mbrojtje të Drurit të Jetës apo Drurit të Shenjtë, i cili në roman jepet përmes Rrapit të Madh në oborrin e Kullës Albashaj afër Beratit dhe Rrapit te Kroi i Kangjeleve në Dukagjin. Për këtë rrap të lashtë dhe të lartë njëri nga personazhet e romanit Martin Ubini, ndër të tjera thotë: ”Thonë se ai është i  lashtë sa fisi ynë atje në Dukagjin”. Në vazhdim personazhi tjetër, Axha Vranë i thotë: ”Është çudi e tokës! Kudo te krojet e të vendet e shenjta gjen nga një rrap të tillë!
Edhe në këngët e kreshnikëve kemi rrapin e madh të Jutbinës”.
            Këtu nuk është fjala për ndonjë rastësi, por për vazhdimësinë e kulturës shqiptare të ndërtuar mbi aktin e flijimit për ta ruajtur Drurin e Shenjtë që rritej  në  kopështin e Shenjtë  të Nemisë, të cilin fije të dukshme e të padukshme e lidhin me Bjeshkët e Nemuna apo me Lisin e Shenjtë të Dodonës ilire. Në mesin e asaj shumësie ushtarësh shqiptarë të vrarë në tragjedinë e Beratit, spikasin personazhet e romanit, të cilat flijohen në forma të ndryshme. Vetë portretizimi i Marashit në prag të flijimit, pos tipareve të tjera të modelit kombëtar të flijimit, shpreh dhembje dhe aktualizon vetvetiu sintagmën e ”Legalitetit kozmik”…
            ”Fytyra e njomë dhe sytë e kaltër i shkëlqenin ëmbël e gazmorë, sikur të ishte në shëtitje, jo në mes të luftës. Mbi ballë i binin flokët e verdha, të njomura.” Ky portretizim është në kundërshtim të plotë me vdekjen, akti i flijimit ka përmasat e të madhërishmes, por është edhe akuzë kundër padrejtësisë. Rruga e kryepersonazhit të këtij romani, Strez  Piroli,  është  rruga  që  fillon,  vazhdon  dhe përfundon  nëpër  hapësirën   e gjerë  të  flijimit,  të dhembjes e tragjikës. Akti i flijimit të heronjve të epopesë së fundit të Kosovës ka filluar të trajtohet në të gjitha gjinitë letrare, por ky proces letrar është ende në fillim, prandaj vlerat e njëmendta letrare për këtë fenomen do të krijohen në të ardhmen. Letërsia shqip-tare ka jo vetëm krijime letrare kushtuar flijimit dhe afirmimit të tij, por edhe krijime, në të cilat shprehet keqardhja dhe revolta kundër harresës kolektive. Këto krijime letrare komunikojnë me realitetin shoqëror  shqiptar të  mëparshëm,  por  edhe  të  tashëm.
Krijimet e tilla janë monumente artistike, që shprehin pakënaqësinë dhe qortojnë, duke trokitur në ndërgjegjen tonë për harresën, këtë përhershmëri negative të shoqërisë shqiptare, e cila është njëri nga shkaktarët kryesor të përsëritjes së historisë së veshur me rrobat e tragjikes.